Casus 2: Sanne Adelaar

Dit verhaal gaat over de weifelende scholiere Sanne en de slagvaardige decaan Jet. Sanne scoort hoog op Analytisch, Jet scoort hoog op Ondernemend en dat levert twee totaal verschillende stijlen van besluitvorming op. Deze casus gaat in op de interactie tussen de persoonlijkheid van de cliënt en die van de adviseur en illustreert een aantal typische kenmerken van het Analytische menstype.

Dit verhaal gaat niet alleen over Sanne. Het gaat deels ook over haar decaan Jet. Daarom eerst iets over Jet. Jet is 25 jaar oud en lerares Nederlands. Zij werkt op een vrij kleine school. Daar heeft ze bewust voor gekozen. Ten eerste omdat kleinschaligheid voor haar betekent dat je meer persoonlijk contact met leerlingen en ouders hebt. Jet is een mensen-mens met hoge scores op Sociaal en Ondernemend in haar PAKSOC-profiel en persoonlijk contact is voor haar heel belangrijk. De tweede reden om te kiezen voor een kleine school is dat je in een compact docententeam als jongeling sneller allerlei neventaken naar je toe kunt trekken. Geheel in lijn met haar forse score op Ondernemend is ‘alleen maar lesgeven’ niet genoeg voor Jet. Ze is met ingang van dit schooljaar aangesteld als decaan voor het vwo en Sanne Adelaar is een van de eerste leerlingen die bij haar langskomt voor een advies. Jet ziet haar nieuwe neventaak helemaal zitten en als Sanne binnenkomt voor hun eerste afspraak, staat ze dan ook te stralen van enthousiasme.

Sanne niet

Sanne is niet enthousiast. Zij straalt niet, maar zucht veel en diep en ziet er zo te zien de lol even niet van in. Dat zet een flinke een domper op de feestvreugde van Jet, die – sensitief als ze is – zich direct aanpast en met een bezorgd gezicht vraagt wat ze voor Sanne kan betekenen. ‘Waarschijnlijk niet veel’, luidt het antwoord. Dit is het begin van een moeizaam traject waarin de kenmerken van het analytische menstype treffend geïllustreerd worden. Ook laat de interactie tussen Jet en Sanne zien wat de valkuilen voor een sociaal-ondernemend type zijn bij het adviseren van een analytisch type.

Jet weet dat Sanne eindexamen gymnasium gaat doen en dat zij een van de betere leerlingen van de school is. Verder kent ze haar eigenlijk nauwelijks, dus laat ze Sanne eerst maar eens wat meer vertellen over haar achtergrond, uit wat voor een soort nest ze komt, wat ze in haar vrije tijd doet en dergelijke. De studiekeuzevraag zal dan vanzelf wel op tafel komen. Het kost Jet weinig moeite om Sanne over feiten en gebeurtenissen te laten praten. Ze gaan er eens goed voor zitten en na een half uurtje is dit de oogst:

Als dochter van een huisarts en een documentaliste (haar moeder beheert het provinciale archief) is Sanne opgegroeid tussen de boeken. Echt een kind uit een intellectuele omgeving. Ze kon al lezen voordat ze naar school ging en de leergierigheid van toen is nooit overgegaan, integendeel. Sanne is nu 16 jaar en doet gymnasiumexamen met het meest uitgebreide pakket aan vakken. Zij heeft voor het zwaarste programma gekozen. Haar huiswerk doet ze met plezier en bij sommige vakken krijgt zij extra opdrachten, omdat zij de normale lesstof al beheerst. Lezen, huiswerk maken en leren noemt zij als belangrijkste hobby’s. Sanne vindt zichzelf niet opvallend slim. Zij weet natuurlijk dat zij niet dom is, maar zegt over haar goede cijfers: ‘Ik werk er ook hard genoeg voor. Ik ben niet hoogbegaafd of zo. Sommige klasgenoten zijn veel slimmer, maar die halen zessen omdat ze nooit iets doen. Ik vind het opnemen van kennis fantastisch en ik doe altijd mijn huiswerk. Dan is het geen kunst om negens te halen.’ Op papier ziet dit betoog er overigens krachtiger uit dan het in het echt klinkt. Sanne praat namelijk traag en bedachtzaam. Haar natuurlijke spreektempo ligt veel lager dan dat van Jet, die zich al een beetje ongeduldig voelt worden. Jet vindt dat het hoog tijd is om het over het keuzeprobleem van Sanne te hebben.

Twijfel over de studiekeuze

‘Ik wil eigenlijk biologie gaan studeren in Amsterdam denk ik, maar nu weet ik het niet meer zeker’, zegt Sanne. Uiteraard vraagt Jet naar de oorzaak van de twijfel en vanaf dat moment loopt het gesprek helemaal vast. Sanne geeft antwoorden als ‘nou, gewoon’ en ‘ja, dat weet ik dus niet, daarvoor zit ik hier’ en verder komt er niets uit. Sanne zit er moedeloos bij en Jet raakt steeds meer gefrustreerd. In het begin liep het als een trein en nu opeens niet meer. Jet weet niet wat er is misgegaan en na een tijdje weet ze ook niet meer wat ze moet vragen. Ze laat Sanne niets merken van haar wanhoop en rondt het gesprek af met de luchtige mededeling dat het zo wel mooi is geweest voor een eerste gesprek. En ze vraagt Sanne bij wijze van huiswerkopdracht een plussen- en minnen-lijstje te maken bij de keuze voor de biologiestudie. Dat is een slimme zet, Sanne is immers een huiswerkliefhebber. Ze maken een vervolgafspraak.

Het tweede gesprek

Ook het tweede gesprek verloopt stroef. Het is Jet inmiddels duidelijk geworden dat Sanne een enorme twijfelkont is. Niet door een gebrek aan ideeën, maar door een heel kritische en ook wel wat tobberige instelling.

'Stel je voor dat ik door voor biologie te kiezen geen goede baan kan krijgen. Stel je voor dat ik de verkeerde afstudeerrichting kies. In Amsterdam is dit goed, maar in Wageningen staat dat beter aangeschreven. Zou ik nog wel kunnen overstappen naar een andere afstudeervariant als ik daarvoor kies? Is dit niet te veel in de richting van het bedrijfsleven?'

Sanne heeft een bijzonder talent om beren op de weg te zien. Bij iedere poging van Jet om er een positieve draai aan te geven of de zorgen van Sanne wat te bagatelliseren, volgt er een ‘ja, maar …’ De plussen- en minnen-lijst is een droeve opsomming van wat er allemaal mis kan gaan. Halverwege het gesprek raakt Jet weer gefrustreerd. Ze ergert zich enorm aan dat slome getwijfel en schrikt tegelijkertijd dat ze er zo over denkt. Ze baalt er ook van dat ze zo moe wordt van Sanne. Op de een of andere manier wordt ze meegetrokken in het pessimisme en voelt ze haar energie wegvloeien. Dat kan toch zo niet langer! Jet neemt zich voor om het de volgende keer anders aan te pakken. Gelukkig heeft ze dan iets om over te praten, want Sanne gaat de interessevragenlijst invullen.

Het interesseprofiel

Het PAKSOC-profiel van Sanne is uitgesproken Analytisch en dat verklaart een hoop:

Het derde gesprek

We zijn weer een week verder. Het derde gesprek gaat vrijwel geheel op aan het bespreken van het profiel. Het is een uitstekende training voor Jet, want Sanne vraagt haar de oren van het hoofd. Jet snapt nu ook waarom: de hoge score op het analytische menstype sluit precies aan op de leergierige en rationele instelling van Sanne. In het eerste gesprek was Sanne een makkelijke en informatieve gesprekspartner toen het over feiten ging. Het ging pas stroef lopen toen ze moest praten over gevoelens en over onzekere zaken zoals de toekomst.

Sanne herkent zich onmiddellijk in sommige scores en geniet duidelijk van het samen met de decaan analyseren van het PAKSOC-profiel. De hola-analyse gaat erin als zoete koek en Sanne begrijpt ook direct dat een lage score op Ondernemend en een hoge score op Analytisch elkaar versterken.

‘Daarom kost het mij dus zo veel moeite om te kiezen; ik wil niet het risico lopen dat ik een verkeerde keuze maak.’ Jet is onder de indruk van het analytisch vermogen van Sanne en stelt tevreden vast dat Sanne dankzij de vragenlijst nu ook het nodige zelfinzicht opdoet.

Terug bij af

In haar enthousiasme zegt Jet: ‘Geweldig is dit hè? De vragenlijst zorgt ervoor dat je zelf gaat nadenken over je toekomstige keuzes. En dat kan je nu dus ook, omdat je veel meer harde informatie hebt over hoe je interesses in elkaar zitten.’ Het antwoord van Sanne komt aan als een mokerslag: ‘Ja, goed. Maar nu weet ik nog steeds niet wat ik moet kiezen. Ik weet waarom ik twijfel, maar ik heb nog steeds geen garantie dat ik me niet ga vergissen.’ Jet is uit het veld geslagen. We zijn weer terug bij af. Het enige dat ze weet uit te brengen is: ‘Daar gaan we het volgende week over hebben.’ Ze hoort het zichzelf zeggen. Op precies dezelfde matte en moedeloze toon waaraan ze zich bij Sanne altijd zo stoort.

Jet weet het even niet meer. Haar ideeën zijn op, ze heeft het gevoel dat ze aan een dood paard sleurt en daar baalt ze van.

Ze ergert zich in toenemende mate aan de negativiteit van Sanne. Dat kind moest zich eens realiseren hoe bevoorrecht ze is! Gymnasium met een exact pakket en dan ook nog goede cijfers, grrr! Jet realiseert zich tegelijkertijd dat ze eigenlijk vooral kwaad is op zichzelf. Ze is trots op het feit dat ze altijd met allerlei soorten mensen kan opschieten. En ze is trots op haar inlevingsvermogen en haar overtuigingskracht: ze kan goed luisteren, kan zich verplaatsen in mensen en weet over het algemeen anderen aardig te bewegen in de richting die goed voor hen is. Maar nu, bij deze tiener... pff, ze krijgt geen voet aan de grond.

Jet is te eerzuchtig en doelbewust om het hierbij te laten. Ze moet en ze zal Sanne helpen en besluit advies in te winnen. Daarbij denkt ze onmiddellijk aan Henk, die de cursus decanaat gaf. Als docent sloeg hij steeds de spijker op de kop en hij is zelf een zeer ervaren decaan. Ze pakt de telefoon en legt haar probleem voor. 

De interactie tussen twee profielen

Henk vraagt haar het profiel van Sanne even te mailen en hoort het bijbehorende verhaal geduldig aan. Vragen stellen is niet nodig. Het is duidelijk dat Jet enorm haar best heeft gedaan en dat ze even stoom moet afblazen: ze loopt helemaal leeg. Als Henk genoeg weet over de vraagstelling van Sanne en hoe het traject tot nu toe verlopen is, vraagt hij naar het PAKSOC-profiel van Jet zelf.

‘In mijn eigen profiel springen er twee scores uit. Op zowel Sociaal als op Ondernemend scoor ik heel hoog. Echt waar Henk, ik heb alles geprobeerd en weet niet wat ik nog meer zou moeten doen!’ Henk begin te lachen. ‘Het verbaast me niets dat je het gevoel hebt dat je aan een dood paard staat te sleuren. Je moet niet meer doen, maar juist minder!’ Henk werpt nog eens een blik op het profiel van Sanne en steekt van wal:

‘Het is duidelijk dat Sanne een analytisch type is. Haar profiel wordt gedomineerd door die ene hoge score en het gedrag dat ze vertoont, sluit daar helemaal op aan. Ga maar na: leergierig, een kritische blik, blij worden van feiten, geboeid raken door de analyse en toelichting van zo’n profiel, huiswerk maken en studeren als hobby: ze is een echt prototype. Maar kijk eens naar haar lage score op Ondernemend. Die haalt de risicogeneigdheid weg.

Sanne heeft weinig lef in de zin van: we beginnen er gewoon aan en kijken wel waar het schip strandt. Zij wil alles begrijpen en kunnen beredeneren. Tot nu toe was er altijd een antwoord als ze een vraag had. Het is nu voor het eerst in haar leven dat zij zelf iets moet beslissen zonder dat ze het goede antwoord ergens kan opzoeken. En dan treft ze jou! Jij hebt een hoge score op Ondernemend. En jouw fout is dat je er onbewust van uit bent gegaan dat iedereen net zo ondernemend is als jij, terwijl er tussen jullie twee met name op dit vlak een enorm verschil is. Jij verwacht van haar het gedrag van iemand met een hoge A én een hoge O. Je verwacht een eigenschap die er niet is.’

Niet meer, maar minder doen

Jet vraagt Henk wat hij bedoelt met de uitspraak dat ze niet meer, maar minder moet doen. ‘Ik moet haar toch helpen?!’ Het antwoord van Henk komt best hard aan.

‘Hoho, decaan met de hoge O! Ik was nog niet klaar. Jij hebt in jouw profiel de combinatie van hoge scores op Sociaal en Ondernemend.

Kort gezegd wil je mensen helpen, maar ook graag de baas zijn en mensen vertellen hoe ze het moeten aanpakken. Die combinatie leidt tot paternalisme: mama weet wat goed voor je is.

Beste Jet, je sleurt niet aan een dood paard. Je sleurt aan een gezond paard dat de boel even helemaal wil laten bezinken. Let maar eens op: analytische types lijken vaak traag in hun reacties. Anderen reageren veel sneller op hun profiel en op jouw toelichting. Maar wat er in feite gebeurt, is niet dat Sanne er niet uit komt, maar dat zij gewoon meer tijd neemt om de hele kwestie van alle kanten te bekijken. Nadenken is immers een soort hobby voor Sanne. Met haar PAKSOC-scores zegt ze in feite dat ze liever iets overdenkt dan iets doet. Dus in jouw beleving loopt dit traject van geen kanten, maar voor haar zit er toch progressie in.’

Jet is blij met de toelichting. Ze merkt ook dat ze niet meer zo opgefokt is, nu ze weet dat het stroeve verloop van het traject goed te verklaren is.

Conclusies en advies

Maar zo makkelijk komt Henk er niet van af. ‘Oké, Sanne vindt het dus prettig om veel informatie te krijgen en deze van alle kanten te bezien. Maar ik kan toch niet tot aan het einde der tijden met haar blijven praten? Er komt een moment dat ze toch echt zelf een knoop moet doorhakken en zich domweg ergens moet inschrijven. Nu ga je waarschijnlijk zeggen dat ik weer te ondernemend doe, maar toch: met wat voor een advies of benadering kan ik haar dan toch helpen? Wat zou jij doen?’

Strategisch kiezen, opties openhouden

‘Ik zou haar laten kiezen voor de universiteit, de stad en de studie die de meeste opties, uitwegen en alternatieven bieden. Sanne is bang dat ze voor eeuwig en altijd vast zit aan de keuze die ze nu gaat maken. Jij en ik weten dat ze de biologiestudie leuk gaat vinden en gewoon gaat afmaken. In welke stad ze ook zit. Want ze komt gaandeweg toch wel een onderwerp tegen dat haar heel sterk boeit. Dat is het punt niet. Het punt is dat zij zeker wil weten dat er altijd nog alternatieven zijn. In Wageningen zullen ze mijn volgende opmerking niet op prijs stellen, maar toch: voor Sanne is Amsterdam een betere keuze, domweg omdat die stad meer studierichtingen te bieden heeft. En dus het eventuele overstappen gemakkelijker maakt.’
Jet vindt het een briljante oplossing van Henk. Het is ook eigenlijk hartstikke simpel: waarom heeft ze dat zelf niet kunnen bedenken?

Henk rondt zijn advies af. ‘Weet je Jet, het keuzeprobleem van Sanne lijkt heel complex. Zij maakt het zichzelf moeilijk, maar daarmee is zij voor ons nog geen moeilijk geval. Het is nu eenmaal zo dat de combinatie van een hoge van A en een lage O tot besluiteloosheid leidt. De oplossing is: veel informatie geven en zorgen dat er in strategisch opzicht verstandig gekozen wordt.

En voor de adviseur is de boodschap: houd rekening met de typerende scores in jouw eigen profiel. In dit geval kickt de ondernemende adviseur op slagkracht en is de cliënt haar tegenpool. Dus het feit dat jij gefrustreerd raakt door de herhaling van argumenten, een laag tempo en allerlei vormen van kritisch geaarzel, hoort gewoon bij deze combinatie van profielen. In de casus van Sanne zou het pas een probleem zijn als zij manager of verkoper zou willen worden.’

Epiloog

Jet neemt alle adviezen en kritiek ter harte. Ze heeft haar les geleerd. Vanaf dit moment benadert zij Sanne met veel meer geduld. Ze raakt niet gefrustreerd tijdens het vierde gesprek. En ook niet meer tijdens het vijfde en het zesde. Een zevende gesprek is niet nodig. Sanne heeft de knoop inmiddels doorgehakt. Het wordt biologie in Amsterdam.